بررسی شرایط قاضی در فقه اسلامی
| دسته بندی | حقوق |
| فرمت فایل | doc |
| حجم فایل | 270 کیلو بایت |
| تعداد صفحات فایل | 239 |
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول
1-1 بررسی واژه فضاء
1-2 معنای اصطلاحی قضا در فقه
1-3 دادرسی در اسلام
1-4 حکم مشروعیت قضا در اسلام
1-5 اقسام قضاء
1-6 مشروعیت و ثبوت قضا در اسلام
1-7 قضاء بخشی از وظایف رهبری است
1-8 انتصاب فاضی از دیدگاه رهبری است
1-9 اذن عام و اذن خاص
1-10انتصاب قاضی در زمان غیبت
1-11انتصاب قاضی در دیدگاه اهل سنّت
1-12خلافت بر اساس شورا چیست
1-13چگونگی گماردن قاضی
فصل دوم
2-1 طرق اثبات ولایت قاضی
2-2 استماع
2-3 بینّه
2-4 استفاضه
2-5 مکاتبه
2-6 ادعای قاضی
2-7 چگونگی اثبات ولایت قاضی در شرایط کنونی
2-8 چگونگی قبول یا ردّ حکم
2-9 دلیل تشتّت آراء چیست
2-10 دلایل وجوب قضاء
2-11 مستندات استجناب قضاء
فصل سوم
3-1 شرایط قاضی
3-2 بلوغ
3-3 عقل
3-4 اسلام (ایمان)
3-5 عدالت
3-6 عدالت از دیدگاه فقهای اسلام
3-7 نشانه های عدالت
3-8 علم و اجتهاد
3-9 علم قاضی از دیدگاه فقهای اسلام
فصل چهارم
4-1 اجتهاد در لغت
4-2 اجتهاد از دیدگاه مامیه
4-3 اجتهاد از دیدگاه اهل سنّت
4-4 ارکان اجتهاد
4-5 اعتبار شرط اجتهاد از نظر امامیه نظریه اول
4-6 عدم اعتبار شرط اجتهاد از نظر امامیه نظریه دوّم
4-7 اعتبار شرط اجتهاد از نظر اهل سنّت
4-8 اقسام اجتهاد
4-9 مجتهد مطلق و متجزی
4-10 دادرسی غیر مجتهد
4-11 استخلاف و نیابت در قضاء
4-12 قضاء غیرمجتهد در شرایط اضطرار
4-13 تجزی در اجتهاد نزد اهل سنت
4-14 قضاء مقلد نزد اهل سنت
فصل پنجم
5-1 رجولیت یا مرد بودن در قاضی
5-2 فقه شیعه و دادرسی زن
5-3 فقه اهل سنّت و دادرسی زن
5-4 شرط طهارت مولد
5-5 شرط بینایی، شنوایی، گویایی ، حافظه و توانایی خواندن و نوشتن
5-6 حافظه
5-7 کتابت
5-8 بینایی
5-9 شنوایی و گویایی
5-10 نتیجه
فصل ششم
6-1 قضاء تحکیم و یا حکمیت در دعاوی
6-1-1 قضاء تحکیم از دیدگاه فقهای شیعه
6-1-2 قضاء تحکیم از دیدگاه فقهای اهل سنت
6-1-3 حوزه عمل قاضی التحکیم
6-1-4 تحکیم در زمان غیبت
6-1-5 شرایط قاضی در حقوق موضوعه
فصل هفتم
نتیجه پایان نامه
چکیده انگلیسی
چکیده :
از آنجا که مبانی استنباط احکام شرعی در فقه شیعه با توجه به حجیّت احادیث ائمه (ع) متفاوت با منابع اهل سنّت می باشد لذا در اغلب موارد نظریه فقهای شیعه و مستندات ایشان بطور جداگانه مورد بررسی قرار گرفته و سپس دیدگاه فقهای مکاتب اهل سنت آورده شده، در انتخاب آراء فقها نیز سعی شده است تا معروفترین و معتبرترین نظریات از کتب موجود ارائه شود.
قبل از ورود به بحث اصلی یعنی شرایط قاضی، مباحث مقدماتی و لازم مبنی بر بررسی واژه قضاء، نگرش اسلام به دادرسی، رابطه دادرسی با وظایف رهبری، چگونگی انتصاب قاضی در زمان غیبت نزد شیعه و انتخاب قاضی از دیدگاه اهل سنّت ، ثبوت قضاء و حکم آن در اسلام و راههای اثبات ولایت قاضی بیان گردیده و آنگاه وارد محور اصلی بحث یعنی شرایط قاضی شده ایم، از میان شرایط مختلف سه شرط عدالت، اجتهاد و رجولیت (مرد بودن قاضی) به لحاظ اهمیت موضوع پرداخته و پس از آن، بیان شرایط قاضی التنصیف و قاضی التحکیم و تفاوت حکمیت با دادرسی و نیز قانون موضوعه در ایران و نتیجه کلی ملحقات آن، معرفی اجمالی اعلام و اشخاصی که نام ایشان در متن و پاورقی آمده و فهرست منابع می باشد.
آشتیانی : (1248-1319 هـ)
محمدحسن بن جعفربن محمد الآشتیانی الطهرانی ـ عالم فقیه و اصولی شیعه، متولد آشتیان که در حوزه علمیه بروجرد و سپس نجف اشرف تحصیل نموده و بعداً به طهران مراجعت کرده و پس از رحلت، جنازه او به نجف اشرف حمل و در مقبره شیخ جعفر شوشتری دفن گردیده است.
ابن ابی الحدید (586 مدائن ـ وفات 656)
عبدالحمید بن هبةالله بن محمدبن حسین بن ابی الحدید (ابوحامد) ادیب، مورخ متکلم، شاعر، شارح نهج البلاغه و معتزلی مذهب.
معروفترین اثروی: شرح نهج البلاغه امام علی (ع) 20 جلد، و کتاب العقبری الحسان در علم کلام و تاریخ (وشعر)، شرح الآیات البیّنات فخر رازی، الاعتبار علی کتاب الذریعه سید مرتضی، نقص المحصول فی علم الاصول ، شرح الیاقوت ابن نوبخت.
ابن ابی یعلی (451-526 هـ)
محمدبن محمدابی یعلی بن الحسین بن محمد ابولاحسین ابی الفراء معروف بابن ابی یعلی، مورخ، فقیه حنبلی مذهب، متولد بغداد که در همانجا نیز بوسیله خدمه اش به طمع دستیابی به اموال وی بقتل رسید.
آثار : طبقات الحنابله ـ المجرد فی مناقب الامام الاحمد ـ المفردات در فقه ، المفردات در اصول و المفتاح در فقه و ........
ابن ادریس حلی (543-598هـ)
محمدبن احمدبن ادریس العجلی الحلی (ابوعبدالله) متولد حلّه شهرکی در عراق واقع بر ساحل فرات، و عالم اصول و فقیه شیعه، صاحب کتا معروف السرایر در فقه که اولین کتابی است که به نقد نظرات شهید ثانی و شیخ طوسی پرداخته وی آراء نادری در مسائل فقهی را نقد نبوده و همچون سید مرتضی اخبار آحاد را حجت نمی داند، در مواردی که عنوان " الحلی" به تنهایی در کتب فقهی شیعه آمده، منظور ابن ادریس می باشد.
ابن جریرطبری (224-310 هـ)
محمدبن جریربن یزیدالطبری(ابوجعفر)، مفسر، محدث، مورخ، فقیه و اصولی متولد در آمل طبرستان (مازندران فعلی) به ممالک اسلامی مسافرت نموده و در بغداد حکومت گزید او در همانجا وفات نموده و برای خود مذهب خاصی در فقه اختیار نموده و آراء نادری مربوط به جواز قضاء زن بصورت مطلق ابراز نموده مکتب فقهی وی در میان اهل سنت فعلاً متروک می باشد چنانکه در زمان حیات نیز از سوی فقهاء و علمای اسلامی طرد شده است.
از جمله آثار وی : جامع البیان فی تأویل القرآن، تاریخ الامم و الملوک تهذیب الآثار، اختلاف الفقهاء ، آداب القضاء و المحاضر و السجلات.
ابن جُنید (... ؟ - 381 هـ)
محمدبن احمدبن جنیدابوعلی الکاتب، الاسکافی، متکلم، محدث، ادیب و فقیه شیعه و متولد در اسکاف از نواحی بغداد، بلحاظ حسن خط و انشاء ملقب به الکاتب گردیده.
نجاشی در کتاب الرّجال خود تألیفات متعددی برای وی ذکر نموده که کتاب مختصر کتاب التهذیب او بدست فقهاء رسیده و در واقع آراء موجود وی برگرفته از این کتاب می باشد.
ابن حمزه طوسی (... ؟ 585 هـ)
محمدبن علی بن حمزة المشهدی الطوسی، ابوجعفر عمادالدین ابن حمزه ملقب به ابی جعفر ثانی و متأخر از شیخ طوسی و معاصر شیخ منتجب الدین و از فقهای بنام شیعه می باشد.
مشهورترین اثر منسوب به وی که هم اکنون موجود است کتاب، الوسیله الی نیل الفضیله می باشد.
ابن رشد اندلسی (520-595 هـ)
محمدبن احمدبن محمداحمدبن احمدبن رشدالقرطبی الاندلسی معروف به ابن رشد، الحفیدابوالولید عالم به علوم طب، منطق، ریاضی و حکمت و از فقهای اهل سنت (مالکی مذهب) وی فقه اخلاقی را تدریس نموده و کتاب بدایة المجتهدا و نیز بر همین سبک نوشته شده، او بعد از فقه و اصول به فلسفه روی آورده و از مشاهیر فلسفه اسلامی می باشد، مرگ وی در مراکش اتفاق افتاده. از جمله آثار وی: بدایة المجتهد و نهایة القتصد در فقه ـ الکلیات فی الطب ـ مختصرالمستصفی، در اصول فقه تهافة التهافه در فلسفه می باشد.
ابن عابدین (1198-1252هـ)
محمدامین بن عمربن عبدالعزیز عابدین الدمشقی ـ از فقهای حنفی مذهب، متولد دمشق و متوفی آنجا.
تصانیف زیادی دارد از جمله : ردّ المحتارعلی الدرّالمختار علی تنویرالابصار معروف به حاشیه ابن عابدین در فقه حنفی، العقود الدریه فی تنقیح الفتاوی الحامدیه و عقود اللآلی فی الاسانیدالعوالی.
ابن قدامه (541-620هـ)
عبدالله بن احمدبن محمدبن قدامه المقدسی الجماعیلی، الدمشقی (ابومحمد موفق البن) از فقهای حنبلی مذهب متولد شهر نابلس که برای فراگیری علم به بغداد مسافرت نموده و سپس به دمشق مراجعت و در همانجا وفات یافته.
از جمله تصانیف مشهور وی : المقنع، در فقه حنبلی، والمغنی فی شرح الخرقی (7 جلد در فقه حنبلی) والبرهان فی علوم القرآن، والروضه فی الاصول و کتاب التوابین.
ابن ماجه (109-273هـ)
محمدبن یزیدبن ماجه الربعی القزوینی (ابوعبدالله) مورّخ و از محدثّین بنام اهل سنت می باشد وی برای جمع آوری احادیث به اکثر بلاد اسلامی مسافرت نموده است.
مشهورترین اثر وی : السنن، یکی از شش کتاب حدیثی معروف اهل سنت و همچنین تفسیرالقرآن، والتاریخ می باشد.
ابوحنیفه(80-150هـ)
النعمان بن ثابت بن روطی بن ماه مولی تیم الله بن تعلبة الکوفی (ابوحنیفه) از فقهای مشهور اهل سنت و امام فقه حنفی، گفته شده که اصل وی از بلاد فارسی بوده و در زمان منصور در بغداد فوت نموده است او از پذیرش منصب قضاء از سوی خلیفه امتناع ورزیده و به زندان افتاد و در برخی کتب تاریخی مرگ وی را در زندان ذکر نموده اند. وی در مکتب فقهی خود از رأی و قیاس استفاده فراوان نموده و صاحب فتاوای معروف فقهی می باشد. ابوحنیفه از محضر امام صادق (ع) نیز علم آموخته است، وی را بانی مکتب فقه قیاسی در اهل سنت دانسته اند.
آثار : آراء فقهی او در کتب فقهی حنفیه ثبت گردیده و احادیث و روایاتی که او نقل نموده در کتابی بنام " مسند" به کوشش شاگردان وی جمع آوری گردیده و کتاب فقهی تحت عنوان المخارج منسوب به وی می باشد.
مکتب فقهی حنفی یکی از چهار مکتب فقهی معروف و معتبر اهل سنت می باشد.
ابوداود (202-275 هـ)
سلیمان بن الاشعث بن اسحاق بن بشیرالازدی السجستانی (ابوداود) از ائمه حدیث اهل سنت و متوفی در بصره می باشد.
معروفترین اثر وی : السنن، در دو مجلد است که یکی از کتب ششگانه حدیثی معروف اهل سنت است که در آن 4800 حدیث از مجموع 50000 حدیث منسوب به پیامبر (ص) در زمان وی استخراج و انتخاب گردیده، دیگر آثار او: المراسیل در حدیث، البعث، تسمیة الاخوه و اخبار ابی داود است.
احمدبن حنبل (164-241هـ)
احمدبن محمدبن حنبل، ابوعبدالله الشیبانی الوائلی ـ اصلیتش از مرو بوده و پدرش والی سرخس، ابن حنبل متولد بغداد بوده و به اکثر ممالک اسلامی برای کسب علم و جمع آوری حدیث مسافرت نموده است بخاطر امتناع از قول به خلق قرآن 28 ماه در زندان المعتصم محبوس گردید.
احمدبن حنبل یکی از ائمه چهارگانه مکاتب فقهی اهل سنت بوده و فقه حنبلی را بنیان گذارده، علاوه بر فقه وی از محدثین مشهور اهل سنت می باشد در کتاب المسند وی در 6 مجلد 30 هزار حدیث نقل گردیده و یکی از شش کتاب معروف حدیثی اهل سنت می باشد، کتابهای دیگری در تاریخ، ناسخ و منسوخ، تفسیر و فضایل صحابه و المناسک و علل الحدیث بوی منتسب گردیده، ابن جوزی کتابی بنام مناقب امام احمد و محمد نوشته.
انصاری (1214 ـ 1281 هـ)
شیخ مرتضی بن محمدامین الانصاری ـ نسبتش به جابربن عبدالله انصاری می رسد و در شهر دزفول متولد گردیده از اساتید معروف وی سیدعلی طباطبایی صاحب ریاض و احمد نراقی و شیخ علی کاشف الغطاء و از شاگردان معروف وی آیت الله شیرازی، میرزا حبیب الله رشتی و حسین کوه کمری می باشند.
شیخ انصاری از فقهاء و اصولیون متبحر و معروف شیعه در قرون اخیر بوده و هم اکنون کتابهای فقهی و اصولی او متون درسی حوزه های علمی شیعه می باشند.
از معروفترین آثار وی کتاب : المکاسب در احکام فقهی بیع و فرائد الاصول (الرسائل) در علم اصول فقه است که حاشیه و شرحهای متعددی بر دو کتاب مذکور نوشته شده ( بیش از 13 شرح توسط بزرگان فقهای شیعه بر مکاسب شیخ انصاری تألیف شده است)
بخاری (194-256 هـ)
محمدبن اسماعیل بن ابراهیم مغیرة البخاری الجعفی (ابوعبدالله) از محدثین بزرگ اهل سنت و قیه و مورخ می باشد که برای جمع آوری احادیث به حجاز ، شام، مصر، خراسان و عراق مسافرت نموده و سرانجام در قریه خرتنگ از توابع سمرقند وفات و در همانجا مدفون گردید.
از جمله آثار وی: الجامع الصحیح، معروفترین کتاب حدیثی اهل سنت ـ التاریخ الکبیر ـ السنن فی الفقه ـ الاسماء والکنی ـ 17 کتاب از وی بجا مانده.
البته وی فتاوای فقهی نادری نیز دارد که در کتاب " سیری در صحیحین" نوشته محمد صادق نجمی مورد نقد قرار گرفته.
بهائی (935-1031 هـ)
محمدبن الحسین بن عبدالصمد بن محمدبن علی بن الحسین بن، صالح الحارثی الهمدانی العاملی (بهاءالدین ، شیخ الاسلام) معروف به شیخ بهائی از فقهای معروف شیعه و آشنا به علوم مختلف از جمله ریاضیات، حدیث، شعر و ادب و ... می باشد.
آثار : اکثر تألیفات وی چاپ شده، چند کتاب در تفسیر و چند کتاب در علم حدیث و درایه، جامع عباسی در فقه، تشریح الافلاک والاسطرلاب، کشکول، نان و حلوی در ادبیات.
ترمذی (210-279 هـ)
محمدبن عیسی بن سورة بن موسی ابن ضحّاک السلمی الضریرالبوغی الترمذی (ابوعیسی) مورّخ، فقیه و محدث اهل سنت و از شاگردان محمدبن اسماعیل بخاری می باشد.
وفات وی در شهر ترمذ یا ترمد واقع در کناره جیحون بین بلاد خراسان و بلخ اتفاق افتاده معروفترین اثر وی الجامع الصحیح، یکی از کتب ششگانه حدیثی اهل سنت می باشد، الشمائل فی شمائل النبی (ص) ، العلل فی الحدیث ، رسالة
الجصّاص (305-370 هـ)
احمدبن علی الرازی (ابوبکر) معروف به جصّاص ـ از مجتهدین و فقهای حنفی مذهب، در بغداد علم آموخته و در همانجا وفات یافته است.
آثار : شرح الجامع الکبیر محمدبن حسن شیبانی ـ شرح مختصر الطحاوی در فروع فقه حنفی ـ احکام القرآن ـ کتاب فی اصول الفقه ـ شرح کتاب الخصاب فی ادب القاضی علی مذهب ابی حنیفه.
حبیب الله رشتی (1234-1312 هـ)
حبیب الله بن محمدعلی بن اسماعیل بن جهانگیر القوچانی الرشتی ـ فقیه ، اصولی و متکلم و از علمای شیعه می باشد که در حوزه علمیه نجف علم آموخته و در همان جا وفات نموده است.
از جمله نصانیف وی : بدایع الاصول ـ کتاب الطهاره ـ کاشیف الظلام فی علم الکلام کتاب القضاء و الشهادات ـ کتاب خلل الصلوة.
حُرّ عاملی (1033-1104هـ)
محمدبن الحسن بن علی العاملی یزید ریاحی ـ فقیه و محدث بزرگ شیعه نسب وی به شهید کربلا ، حُرّبن یزید ریاحی می رسد بیش از 50 تألیف دارد. که مشهورترین اثر وی کتاب وسائل الشیعه در 14 مجلد می باشد که جامع احادیث فقهی شیعه و از منابع مهم حدیثی و فقهی می باشد.
الحصنی (752-829 هـ)
تقی الدین ابی بکر محمدبن عبدالمؤمن بن حریزبن معلی الحسینی الحصنی از اهالی دمشق و از فقهای شافعی مذهب می باشد.
از جمله آثار وی، کفایه الاخیار در فقه شافعی ـ تخریج احادیث الاحیاء ـ تنبیه المسالک علی مظان المهالک ـ قمع النفوس .
حلبی (347-447هـ)
ابوالصلاح، تقی الدین بن نجم بن عبدالله الحلبی ـ از مشاهیر فقهاء و محدثین مورد وثوق شیعه و از اهالی حلب و معاصر شیخ طوسی و نماینده سیدمرتضی در حلب بوده است.
از جمله آثار وی : الکافی فی الفقه ـ تقریب المعارف ـ البدایه- شرح الذخیره.
الدرّدیر (1127-1201هـ)
احمدبن محمدبن احمدالعدوی ابوالبرکات مشهور به الدردیر ـ از فقهای مالکی می باشد که در مصر متولد و در الازهر علم آموخته و در وفات نموده است.
آثار : اقرب المسالک لمذهب الامام مالک ـ شرح مختصر الخلیل، تحفة الاخوان در علم بیان.
الرّملی المنوفی (919-1004هـ)
شمس الدین محمدبن احمدبن حمزة الرّملی المنوفی المصری الانصاری ـ از فقهای شافعی و متولد قاهره و مفتی شافعی مذهبان بوده.
آثار : نهایة المحتاج الی شرح المنهاج ـ الفتاوی ـ غایة البیان فی شرح زبدة الکلام در فقه شافعی و شرح العقود در نحو.
سرخسی(...؟-490 هـ)
محمدبن احمدبن ابی بکر السرخسی (شمس الائمه) متکلم، اصولی و از مجتهدین حنفی مذهب می باشد.
مشهورترین اثر وی المبسوط در فقه است.
ابن ادریس شافعی (150-204 هـ)
محمدبن ادریس بن العباس بن عثمان بن شافع الهاشمی القرشی (ابوعبدالله) یکی از ائمه چهارگانه فقهی اهل سنت و بانی فقه شافعی، وی در روز وفات ابوحنیفه در سال 150 هجری در غزّه فلسطین متولد گردید، او از اصحاب مالک بن انس بوده و محمدبن حسن شیبانی از وی حدیث نقل می کند.
کفته اند در 20 سالگی صاحب فتوی بوده است. آراء فقهی وی از سایر مکاتب فقهی نزدیکی بیشتری با فقه شیعه دارد.
مشهورترین اثر وی : الاُمّ در فقه می باشد (7 جلد) و کتابهای المسند در حدیث، احکام القرآن و السنن والرساله در اصول فقه و اختلاف الحدیث نیز منسوب به وی می باشند.
شوکانی (1177-1250 هـ)
محمدبن علی بن محمدبن عبدالله بن محمد. الشوکانی الخولانی الصنعانی (ابوعبدالله) عالم به علوم مختلف از جمله تفسیر، حدیث ، تاریخ، منطق و فلسفه بوده و از فقهای معروف می باشد ـ تولد او در شوکان از بلاد خولان صنعا در یمن، مدتی متولی منصب قضاء در صنعا بوده است.
از جمله آثار وی : البدرالطالع بمحاسن من بعدالقرآن السابع ـ ارشاد الفحول الی تحقیق الحق من علم الاصول، فتح القدیر الجامع بین فنّی الروایة اوالبدایة، الفوائد المجموعة فی فنی الاحادیث الموضوعة و نیل الاوطار در احادیث فقهی می باشد.
شهید اول (734-786 هـ)
محمدبن جمال الدین مکی بن شمس الدین محمدالدمشقی العاملی الجزینی (ابوعبداله) از مشاهیر فقهای شیعه می باشد و مشهور است که او بعد از محقق حلی افقه فقها می باشد، وی از شاگردان فخرالمحققین فرزند علامه حلی بوده. کتاب اللمعة الدمشقیه او جزو متون درسی حوزه های علمیه شیعه در قرون متمادی بوده، سعایت بدخواهان و نفوذ عمیق تفکر وی در اهل زمان موجب گردید تا قاضی برهان الدین مالکی قاضی شهر صیدا و عبادبن جماعة الشافعی، قاضی شام فتوی به حبس و قتل او دادند بعداً قاضی شافعی از نظر خود عدول نمود ولی بفتوای دیگری آن عالم متقّی را پس از یکسال حبس در قلعه شام با شمشیر بجرم حقگویی بشهادت رسانده و بدن مطهرش را بدار آویخته و سنگسار نمودند و آنگاه در آتش سوزاندند.
از جمله آثار این شهید علم و عمل : الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه ـ غایة المراد فی شرح نکت الارشاد ـ اللمعة الدمشقیه ـ الالفیه ـ النفلیه المراز و القواعد باشد.
شهید ثانی (911-966 هـ)
زین الدین بن نورالدین علی بن احمدبن محمدبن جمال الدین تقی ـ العاملی الجبلی عالم به علوم : نحو، کلام، حکمت، حدیث و از فقهای معروف شیعه می باشد. ستمگری حکام وقت و خودفروختگی علمای درباری سبب شد تا به بهانه شکایت یکی از دو نفری که براثر فتوای آن عالم بزرگوار در مقام دادرسی محکوم شناخته شده بود، از سوی قاضی صیدا احضار گردد در حالیکه وی در سفر حج بود قاضی به سلطان نوشت که او خارج از مذاهب اربعه است بدستور سلطان او را در مسجدالحرام بعد از نماز عصر دستگیر نموده و در حوالی مکه 40 روز زندانی نموده آنگاه وی را از طریق دریا به قسطنطنیه آورده و بشهادت رساندند سه روز جنازه مطهر این عالم و محدث بزرگ را رها نموده و سپس به دریا افکندند.
از جمله آثار مشهور وی : الروضة البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه - منیة المرید، شرح الالفیه ـ مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام می باشند.
الصاوی (1175-1241هـ)
احمدبن محمدالخلوتی الصاوی ـ از اهالی مصر و متوفی در مدینة منوّره و از فقهای مالکی مذهب می باشد.
آثار : حاشیه بر تفسیر الجلالین ـ بلغة السالک لاقرب المسالک ـ و حاشیه بر برخی از کتب شیخ احمد الدردیر در فقه مالکی .
صدوق (306-381هـ)
محمدبن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی (ابوجعفرالصدوق) از فقهاء و محدثین بنام شیعه بوده و رئیس المحدثین لقب گرفته، شیخ طوسی در الفهرست خود می گوید وی 200 تصنیف داشته، کتابهای او از منابع اصلی شیعه بوده و کتاب من لایحضره الفقیه از کتب چهارگانه معتبر حدیثی شیعه می باشد.
دیگر آثار : معانی الاخبار ت الامالی ـ المجالس ـ عیون اخبار الرضا ـ الاعتقادات ، اکمال الدین ـ الخصال ـ المقنع ـ الهدایه ـ علل الشرایع ـ التوحید.
طبرسی (...؟ ـ 560 هـ)
احمدبن علی بن ابی طالب الطبرسی (ابومنصور) محدث و فقیه شیعی و از اهالی طبرستان (مازندران کنونی) می باشد وی استاد این شهر آشوب بوده است.
از جمله تصانیف مشهور وی : الاحتجاج علی اهل اللجاج ـ الکافی فی الفقه.
طبرسی (... – 548هـ)
رضی الدین ابی نصرالحسن بن الفضل الطبرسی ـ از محدثین شیعه و از اعلام قرن ششم هجری است وی از پدرش فضل طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان حدیث روایت نموده، پسر او علی بن الحسن صاحب کتاب مشکاة الانوار می باشد. طبرسی در سبزوار وفات نموده و جنازه او به مشهد مقدس منتقل و در موضع موسوم به قتلگاه مدفون گردیده است.
تنها اثر باقیمانده از وی که از کتب معروف حدیث می باشد کتاب مکارم الاخلاق است که بنا به نوشته علامه مجلسی عده ای به اشتباه این کتاب را به پدر وی یعنی شیخ طبرسی صاحب تفسیر نسبت داده اند.
طوسی (385-460هـ)
محمدبن الحسن بن علی الطوسی (ابوجعفر) ، عالم و عارف به اخبار و احادیث و رجال و کلام و تفسیر و ادب و از محدثین و فقهاء و مجتهدین معروف شیعه می باشد در اکثر علوم اسلامی تألیفات گرانبهایی داشته و بحق او را شیخ الطائفه لقب داده اند شیخ طوسی 4 سال بعد از وفات شیخ صدوق در خراسان بدنیا آمد و به بغداد مسافرت نمود، 5 سال از محضر شیخ مفید از فقهای بزرگ شیعه فقه و حدیث آموخت بعد از سید مرتضی زعیم و امام فقهای شیعن گردید، و در واقعه ای که بر اثر دست اندازی حکام ستم بین شیعه و اهل سنت درگیری رخ داد کتابها، خانه و کرسی درسی او را سوزاندند و او به نجف هجرت نمود و حوزه علمیه نجف را که تا به امروز موقعیت خود را در نشر فرهنگ و علوم اسلامی حفظ نموده تأسیس نمود، او به آراء اهل سنت آگاهی کامل داشته و در فقه خلافی کتاب نوشته است و اصول را بصورت علمی مستقل مطرح و تألیفات فراوانی در این رابطه ارائه نموده است آراء اجتهادی و فقهی شیخ طوسی تا به امروز مرجع فقهای شیعه بوده و آثار وی از منابع معتبر می باشند، در حدیث دو کتاب التهذیب و الستبصا روی از جمله چهار کتاب حدیثی معتبر شیعه است از آثار دیگر وی : التبیان در تفسیر، النهایه در فقه ـ المبسوط (مجموعه جامع فقهی ) الخلاف در فقه خلافی ، العُدّه در علم اصول و الفهرست و دهها کتاب دیگر می باشند.
علامه حلی (648-726 هـ)
حسن بن سدیدالدین یوسف بن علی بن المطهّرالحلی (ابو منصور، جمال الدین، علامه) محدث، متکلم، محقق و از فقهای بزرگ شیعه می باشد.
علامه حلی معاصر سلطان خدابنده بوده ، و فقه شیعه بوسیله وی توسعه فراوانی یافته و او در علم اصول و فقه آثار متعددی برجای گذارده و کتب او از منابع و مآخذ مهم و معتبر فقهی و اصولی شیعه می باشند تسلط او بر آراء فقهای شیعه را می توان در کتاب مختلف الشیعه یافت.
مشهورترین آثار وی : تبصرة المتعلمین فی احکام الدین ـ تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول، نهایة الوصول الی علم الاصول ـ مختلف الشیعه ـ کنزالعرفان، فی فقه القرآن ارشاد الاذهان در فقه ـ منتهی المطلب در فقه (7 جلد) تحریرالاحکام .قواعد: الاحکام ـ تذکره الفقهاء و دهها اثر دیگر.
علامه مجلسی (1037-1111هـ)
محمد باقربن محمدتقی بن المقصود علی المجلسی، العلامه ـ متکلم، فقیه و از محدثین بزرگ شیعه در قرون اخیر می باشد. کتاب بحارالانوار او در یکصد و ده جلد جامع تمامی احادیث منقول در کتب حدیثی شیعه بوده و از دیگر تألیفات وی : مرآه العقول ـ جوامع العلوم ـ الامامه ـ الفتن و المحن، حق الیقین ـ حلیة المتقین ـ زادالمعاد ـ روضه المتقین (14 جلد در شرح من لایحضره الفقیه صدوق) و ...
علم الهدی (سید مرتضی) (355-436هـ)
علی بن الحسین بن موسی بن محمدبن موسی بن ابراهیم بن الامام موسی کاظم (ع) (ابوالقاسم، علم الهدی، السیدالمرتضی) ادیب، لغوی، شاعر، متکلم، اصولی و از فقهای بزرگ شیعه.
سیدمرتضی برادر سید رضی دیگر فقیه مشهور شیعی است تألیفات فراوانی در علوم مختلف دارد از جمله : الانتصار ( در آراء اختلافی فقهی)، الذرّیعة ـ المثانی در امامت ـ المقنع فی الغیبة ـ الخلاف فی اصول الفقه ، المصباح فی الفقه و ....
علی طباطبایی (1161-1231هـ)
سیدعلی بن محمدعلی بن ابی المعالی الطباطبایی، از فقهاء و اصولین متأخر شیعه و از شاگردان وحید بهبهانی مجدّد فقه اجتهادی بعد از نفوذ گرایش اخباری گری در قرن 12 و 13 می باشد.
از جمله تألیفات وی : ریاض المسائل معروف به شرح کبیر در فقه - حاشیة علی معالم الاصول، حاشیه علی المدارک شرح مبادی الاصول و ....
الغزالی ( 450-505هـ)
محمدبن محمدبن محمدالغزالی الطوسی (ابوحامد) فقیه شافعی مذهب و متصوف و از فلاسفه مشهور اسلامی قریب 200 تصنیف برای وی برشمرده اند، مولد و وفات وی در طاهران از دهات طوس در خراسان بوده و به فارسی نیز کتاب نوشته است، کتابهای زیادی در شرح حال و آراء فلسفی و علمی وی نوشته شده از جمله ابوحامد الغزالی حیاته و مصنفاته. تألیف محمدرضا و رساله شیخ محمد خضرمی در مجله المقتطف جلد 34 از جمله آثار وی احیاء علوم الدین (4 جلد) ـ تهافة الفلاسفه ـ الاختصار فی الاعتقاد ، مفاصد الفلاسفه، البسیط در فقه ـ الوجیز در فروع فقه شافعی با اشاره به آراء دیگر مکاتب ـ شفاء العلیل در اصول فقه ـ جواهر القرآن ـ المنقذمن الضلال.
غنیمی میدانی (1222-1298هـ)
عبدالغنی بن طالب بن حمادة بن ابراهیم بن سلیمان الغنیمی الدمشق مشهور به میدانی ـ از فقهاء و اصولیین حنفی مذهب بوده در دمشق متولد شده و از ابن عابدین کسب علم نموده و در دمشق وفات یافته آثار اللباب فی شرح الکتاب در فروع فقه حنفی ـ شرح علی المراح فی الصرف، شرح علی عقیدة الطحاوی ـ کشف الالتباس فیما اورده البخاری علی بعض الناس.
فاضل نراقی (1185-1245هـ)
احمدبن محمد مهدی بن ابی ذر النراقی الکاشانی، آگاه به رشته های مختلف علوم اسلامی و از اصولیین و فقهای متأخر شیعه بوده در نراق متولد و در همانجا وفات یافت و جنازه وی به نجف اشرف حمل و دفن گردیده از تصانیف وی : اساس الاحکام فی تنقیح عمد مسائل الاصول بالاحکام ـ تنقیح الفصول شرح تجریدالاصول، مفتاح الاصول و مصباح الوصول، مناهج الوصل الی علم الاصول ـ عوائدالایام فی القوائد الفقهیه ـ و مشهورترین آن مستندالشیعه فی احکام الشریعه می باشد که دلایل احکام فقهی شیعه را در دو جلد قطور آورده است.
فاضل مقداد (....؟- 826هـ)
مقدابن عبدالله بن محمدبن الحسین بن محمد السیّوری الحلی (ابوعبدالله) مفسر، محقق و فقیه شیعی صاحب تألیفات متعدد از جمله : کنزالعرفان فی فقه القرآن ـ شرح نهج المسرّشدین ـ التنقیح الرابع فی شرح مختصرالشرایع شرح الفیه شهید اول.
فخرالمحققین (682-771هـ)
محمدبن الحسن بن یوسف بن علی بن المطهّر الحلی (ابوطالب ، فخرالمحققین) از فقهاء و مجتهدین شیعه می باشد گفته شده به علت نبوغ سرشار در ده سالگی بدرجه اجتهاد در سیده، و او فرزند علامه حلی و از خانواده علم و فقه می باشد:
به کوشش وی کتاب قواعد الاحکام علامه حلی بپایان رسید.
از جمله آثار وی شرح قواعد موسوم به ایضاح الفوائد ـ حاشیه الارشاد ـ غایة السئول فی شرح ـ تهذیب الاصول ـ شرح مبادی اصول و .....
کاسانی (... – 587هـ)
ابوبکر بن مسعود بن احمد الکاشانی (کاسانی) علاءالدین ـ از فقهای مشهور حنفی و از اهالی حلب بوده و در همانجا وفات نموده از جمله آثار وی کتاب بدایع الصنایع در فقه حنفی (7 جلد) والسلطان المعین فی اصول الدین و .......
کشی (... – حدود 340 هـ)
ابوعمرمحمد به عمربن عبدالعزیز الکشی ـ عالم به رجال و اخبار و از محدثین مورد وثوق شیعه و معاصر عیاشی صاحب تفسیر می باشد، کتاب الرّجال او یکی از 4 کتاب معروف رجالی شیعه است که شیخ طوسی آن را تهذیب و تبویب نموده در جلد (0) بحارالانوار مشایخ و راویان کشی معرفی شده اند.
کلینی (...؟-329هـ)
محمدبن یعقوب ابن اسحق الکلینی الرازی، ابوجعفر ملقب به ثقه الاسلام ـ وی از ارکان حدیث شیعه و از علماء و فقهاء بنام آغاز عصر غیبت می باشد کتاب الکافی 1 و ( 4 جلد در اصول اعتقادات و 8 جلد در فروع احکام) از جمله چهار کتاب معروف و معتبر حدیثی شیعه می باشد در علم رجال و دیگر علوم اسلامی نیز آثار او راهنمای دانشمندان اسلامی است.
مالک بن انس (93-179هـ)
مالک بن انس بن مالک الاصبحی الحمیری (ابوعبدالله ـ امام دارالهجره) یکی از ائمه اربعه فقه اهل سنت وبانی فقه مالکی است. مولد و وفاتش در مدینه منوره بوده، گویند مالک اولین فردی است که عمل به رأی را مطرح کرده و به تفریع احکام فقهی پرداخته ، وی امام صادق (ع) را درک نموده او بنا به درخواست منصور خلیفه وقت کتاب الموطّا، را در حدیث و فقه نوشت.
دیگر آثار : رسالة فی الوعظ ـ کتاب فی المسائل ـ تفسیر غریب القرآن.
آراء اصولی و فقهی وی توسط شاگردان و پیروان او بتفصیل در کتب فقهی و اصولی مالکی آمده است.
مامقانی (1290-1351 هـ)
عبدالله بن محمد حسن المامقانی ـ آگاه به رشته های مختلف علوم اسلامی و از فقهاء و مجتهدین اخیر شیعه می باشد تولد و وفات وی در نجف اشرف بوده.
تألیفات فراوانی دارد از جمله: تنقیح المقال فی علم الرجال در سه جلد و مرآة الرشاد در فقه.
ماوردی (364-450هـ)
علی بن محمدبن حبیب البصری الماوردی، ابوالحسن ـ ادیب ، مفسر، سیاسی ، اصولی و از فقهای شافعی می باشد، وی در مدارس بغداد و بصره تدریس نموده و متولّی قضاء در شهرهای مختلف بوده، نزد پادشاهان آل بویه منزلت داشته و در بغداد وفات یافته است.
از جمله آثار وی : الاحکام السلطانیه ـ قوانین الوزارة ـ ادب الدین و الدنیا، تفسیر قرآن الکریم و ادب القاضی می باشد.
محقق حلی (602-676هـ)
جعفربن الحسن بن یحیی بن سعید الحلی (ابوالقاسم، نجم الدین ، محقق حلی) ادیب، شاعر، ثقه و از ائمه فقه شیعه بوده " وافقه الفقهاء" لقب گرفته است کتب فقهی او جزو متون درسی و منابع معتبر فقهی بوده و بسیاری از فقهای شیعه بر کتابهای او شرح و حاشیه نگاشته اند.
از جمله آثار وی شرایع الاسلام در فقه ـ النافع فی مختصر الشرایع ـ المعتبر فی شرح المختصر ـ نکت النهایه و ....
محقق کرکی (...؟-940هـ)
علی بن عبدالعالی الکرکی العاملی، نورالدین ملقب به شیخ العلائی یا محقق ثانی، از مجتهدین و اصولیین بنام شیعه و از علمای معاصر شاه طهماسب صفوی بوده.
مشهورترین کتاب وی : جامع المقاصد فی شرح القواعد می باشد در وصف این کتاب صاحب جواهرالکلام می گوید: کسی که جامع المقاصد و الوسائل و الجواهر را داشته باشد نیازی به دیگر کتب ندارد.
محمد جواد عاملی (1164-1226 هـ)
سید محمدالجواد محمدبن ابراهیم بن احمد الحسینی العاملی الشعرانی ـ عالم به حدیث و رجال و متبحّر در اصول و فقه شیعه و زاهد و عابد ، وی در شقراء از قرای جبل عامل متولّد شده و از شاگردان شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهرالکلام می باشد، تصنیفات زیادی دارد از جمله مشهورترین آن کتاب مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه است که در 10 جلد تألیف گردیده و از ویژگیهای آن نقل آراء بسیاری از فقهاء در ذیل هر مسئله فقهی می باشد.
محمدکاظم خراسانی(آخوند)(1255-1329هـ)
محمد کاظم الخراسانی ـ فقیه و مجتهد معروف شیعه در قرن اخیر بوده وی در طوس متولد و مدتی مقیم تهران بوده و در حوزه علمیه نجف به تحصیل و تدریس پرداخته کتاب الکفایه فی اصول الفقهِ او هم اکنون از متون درسی سطح بالای حوزه های علمی شیعه می باشد، الفواید الاصولیه و الفقهیه و تکملة التبصرة از جمله آثار متعددی می باشد.
مرداوی (817-885هـ)
علی بن سلیمان بن احمدبن محمدالسعدی الصالحی الحنبلی معروف به مرداوی (علاءالدین ابوالحسن) از اصولیین و فقهای حنبلی بوده، در مرداء و فلسطین متولد شده در قاهره و دمشق علم آموخت و در دمشق وفات نموده است.
از جمله آثار وی : الانصاف (4 جلد در آراء اختلافی فقهای حنبلی) ـ کنوز الحصون المعدّه ـ تحریرالمنقول فی تنهید علم الاصول ـ التحبیرفی شرح التحریر (2 جلد) التنقیح المتبع فی تحریر المقنع در اصول فقه .
مسلم (206-261 هـ)
مسلم بن حجّاج بن مسلم بن ورد القشیری النیشابوری (ابوالحسن) از محدثین معروف اهل سنت بوده و برای جمع آوری حدیث به حجاز و عراق و شام مسافرت نموده احمد بن حنبل و عبدالله بن مسلمه ، بخاری و اسحاق بن راهویه از وی حدیث فراگرفته اند، ترمذی در سنن خود از او حدیث نقل نموده است و مسلم در نیشابور وفات نمود او از ملازمان بخاری بوده و حافظ ذهبی در کتاب تذکرة الحفاظ 2 / 588 بیست کتاب وی را نام برده است.
از جمله تصانیف او : الجامع الصحیح ( یا صحیح مسلم) یکی از شش کتاب معروف و معتبر حدیث نزد اهل سنت ـ الکُنی والاسماء ـ اوهام المحدثین ـ طبقات التابعین ـ التمییز فی الحدیث.
شیخ مفید (326-413هـ)
محمدبن محمدبن النعمان بن عبدالسلام البغدادی ابوعبداله المفید ـ آگاهترین فرد در زمان خود به حدیث و کلام و فقه بوده و کتب وی از منابع معتبر حدیثی می باشد اساتید وی شیخ صدوق، ابن قولویه، ابن جنید و ابوحفص عمربن محمد معروف به ابن الزیات بوده اند.
بیش از یکصد تصنیف داشته از جمله المقنعه ـ الارشاد ـ الایضاح فی الامامه ـ العیون و المجالس ـ الاختصاص .
مقدّس اردبیلی (...؟-993هـ)
احمدبن محمد الاردبیلی النجفی ـ عالم، عابد، ثقه ، متکلم و از فقهای معروف شیعه می باشد، وی معاصر شیخ بهایی بوده، از جمله آثار وی زبده البیان فی شرح آیات احکام القرآن ـ مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان در فقه می باشد.
نجاشی (372-450هـ)
ابی العباس احمدبن علی بن احمدبن العباس النجاشی ـ از محدثین بزرگ شیعه و صاحب کتاب معروف الرّجال یکی از چهار کتاب معتبر در معرفی رجال احادیث شیعه می باشد.
شیخ محمدحسن نجفی ( حدود 1192-1266هـ):
محمدحسن باقرین عبدالرحیم بن آغامحمدالصغیربن عبدالرحیم، الاصفهانی، النجفی ـ از مشاهیر فقهای اخیر شیعه و مربی بسیاری از فقهای بغد از خود بوده و کاشف الغطاء و محمدجواد عاملی و بحرالعلوم اساتید وی بوده اند و لواسانی و میرزا حبیب الله رشتی و شیخ محمد حسن ال یس و ... از شاگردان او می باشند، شیخ انصاری در مجلس درسش حاضر می شده است.
مشهورترین اثر وی جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام (43 جلد) می باشد که از اول ابواب فقه تا پایان آن به شیوه استدلالی و با ذکر اقوال و نظریات دیگر فقهاء یکدوره کامل فقه شیعه را ارائه نموده و مهمترین مرجع فقهای کنونی شیعه می باشد.
نسائی (215-303 هـ):
احمدبن شعیب بن علی بن سنان به بحرین دنیا النسائی (ابوعبدالرّحمن) از محدثین بنام اهل سنت و صاحب سنن، یکی از شش مجموعه حدیثی ایشان می باشد، وی برای جمع آوری حدیث به اکثر ممالک اسلامی مسافرت نموده و سرانجام در مکه وفات یافته،
آثار وی : السنن الکبری والصغری ـ الخصائص فی فضل علی بن ابیطالب و اهل البیت کتاب الضعفاء و المتروکین ـ مناسک النسائی، او مسند مالک ابن انس و مسند علی ابن ابیطالب را جمع آوری نموده است.
نعمان المصری (...؟-363هـ)
القاضی النعمان بن ابی عبدالله محمد بن منصور ـ مشهور به ابوحنیفه المغربی وی معاصر المهدی، القائم، المنصور، المعنّ از خلفای عباسی بوده و از اهالی قیروان و قاضی مصر و مالکی مذهب می باشد بعداً به مذهب امامی روی آورده و در این مذهب کتابهایی نگاشته، از جمله : دعائم الاسلام فی معرفة الحلال و الحرام، الاخبار والاقتصار در فقه ـ اختلاف الفقهاء.
کتابنامه ـ منابع و مآخذ
( بترتیب نام کتاب ، بر اساس حروف الفبا)
|
کتاب |
نویسنده: (مترجم و مصحح): |
موضوع |
انتشارات و تاریخ نشر |
|
الاجتهاد والتقلید |
رضا صدر |
اصول فقه شیعه |
دارالکتاب اللبنانی، بیروت 1976 هـ.ق |
|
- |
احمدبن علی الطبرسی با تعلیقات سیدمحمد باقر خراسانی |
احادیث مربوط به احتجاجات معصومین |
دارالنعمان ـ نجف ـ 1386 هـ ق |
|
احکام سلطانیه |
قاضی ابی یعلی و ماوردی |
احکام فقهی حکومت از دیدگاه فقه حنفی و شافعی |
دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم |
|
احکام القرآن |
ابی بکر احمدالرازی الحصّاص |
بررسی احکام فقهی در آیات قرآن ( فقه حنفی) |
دارالفکر للطباعة والنشر |
|
احکام القرآن |
محمدبن ادریس شافعی، گرداوری توسط : بیهقی نیشابوری |
بررسی احکام فقهی در آیات قرآن (فقه شافعی) |
دارالکتب العلمیه |
|
- |
شیخ مفید ـ با تصحیح علی اکبر غفاری |
احادیث مربوط به اعتقادات شیعه |
جامعه مدرسین حوزه علمیه قم |
|
ادب القاضی |
ماوردی ـ تحقیق از: محیی هلال السرهان |
احکام فقهی قضاء در فقه حنبلی |
رئاسة دیوان اوقاف ـ بغداد 1391 ه.ق |
|
المبسوط |
شیخ طوسی ـ تعلیق و تحقیق از موسوی خراسانی |
یکی از چهار کتاب معروف حدیث فقهی شیعه |
دارالکتب الاسلامیه ـ نجف ، چاپ دوم 1380 هـ ق |
|
الانتصار |
علم الهدی سید مرتضی |
مسائل اختلافی فقهای شیعه و اهل سنت |
(چاپ شده در کتاب جوامع الفقیه) |
|
الانصاف |
علاءالدین، المرداوی ، با تصحیح محمد حامد |
مسائل اختلافی در فقه حنبلی |
دارالحیاء التراث العربی، بیروت 1377 هـ.ق |
|
ایضاح الفوائد |
فخرالمحققین |
شرح کتاب قواعد الاحکام علامه حلی (فقه شیعه) |
مطبعة العلمیه ـ قم ، چاپ اول 1389 هـ.ق |
|
بحارالانوار |
علامه مجلسی |
مجموعه ای کامل از احادیث شیعه |
موسسه الوفاء ـ بیروت چاپ دوم ـ 1403 هـ.ق |
|
بدایة المجتهد |
ابن رشد اندلسی |
فقه ( با اشاره به آراء فقهای مذاهب اربعه اهل سنت) |
دارالمعرفه ـ بیروت 1399 هـ.ق |
|
بدایع الصنایع |
کاسانی |
فقه حنفی |
مطبعة الجمالیه ـ مصر، چاپ اول 1328 هـ.ق |
|
السالک الاقرب |
احمدبن محمد الصاوی |
فقه مالکی |
دارالمعرفه ـ بیروت ، 1398 هـ.ق |
|
قواعد الاحکام |
علامه حلی |
فقه شیعه |
مؤسسه آل البیت ـ مشهد ، 1314 ه.ق |
|
تحریرالوسیله |
امام خمینی |
فقه شیعه (رساله عملیه) |
مطبعة الاداب ـ نجف ، 1387، ه.ق |
|
ایدئولوژی حقوق |
دکتر جعفر لنگرودی |
شرح واژه های حقوقی |
بنیاد استاد 1363 ه.ق |
|
الاستبصار |
شیخ طوسی ـ تحقیق و تعلیق از موسوی خراسانی |
یکی از چهار کتاب معروف حدیث فقهی شیعه |
دارالکتب الاسلامیه ـ نجف چاپ دوم 1380 ه.ق |
|
رساله عملیه |
شیخ بهایی ـ با حاشیه سید اسماعیل صدر
|
رساله عملیه منسوب به شیخ بهائی از فقهای شیعه |
مطبع گلزار حسنی ، بمبئی ، 1323 ه.ق |
|
جامع المقاصد فی شرح القواعد |
محقق کرکی، با مقدمه ای از شرح حال مؤلف و چگونگی شهادت وی |
شرح کتاب قواعد علامه حلی (فقه شیعه ) |
انتشارات جهان ـ تهران |
|
جواهرالکلام |
شیخ محمد حسن نجفی |
فقه استدلالی شیعه |
دارالحیاء الترات العربی ، چاپ هفتم 1981 م |
|
حاشیه ابن عابدین |
ابن عابدین |
فقه حنفی (استدلالی) |
مطبعه الکبری الامیریه ـ بولاق مصر چاپ سوم ـ 1325 ه.ق |
|
النهایة |
ابی الضیاء شبرا ملسی |
حاشیه بر کتاب نهایة المحتاج در فقه شافعی |
چاپ شده در ذیل متن کتاب مذکور |
|
الحاوی للفتاوی |
جلال الدین سبوطی |
آراء سبوطی در فقه، تفسیر، حدیث و اصول و نحو |
دارالکتب العلمیه ، بیروت 1403 ه ق |
|
الامالی |
شیخ صدوق ـ مقدمه و ترجمه و تصحیح از سید احمد فهری |
حدیث |
علمیه اسلامیه ـ تهران بی تا |
|
الخلاف فی الفقه |
شیخ طوسی |
فقه خلافی استدلالی |
چاپخانه تابان ـ تهران، 1382 ه.ق |
|
الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه |
شهید اول ـ با رساله ای از آیت اله نجفی در رابطه با روایت احادیث شیعه |
فتاوای فقهی شهید اول (فقه شیعه ) |
انتشارات صادقی بی تا |
|
الرّجال |
نجاشی |
بررسی رجال احادیث شیعه |
مرکز نشر کتاب چاپخانه مصطفوی بی تا |
|
ارشادالاذهان |
علامه حلی ـ به همراه رساله ای کوتاه در علم حدیث از شیخ بهایی |
بررسی رجال احادیث شیعه |
چاپ تهران (تاریخ چاپ در عصر ناصرالدین شاه) |
|
الروضة البهیه فی شرح لمعة الدمشقیه |
شهید ثانی ـ مقدمه از محمد کلانتر |
فقه شیعه ( شرح کتاب اللمغة الدمشقیه شهید اول ) |
مطبعة الاداب ـ نجف 1387 هـ.ق |
|
روضة المتقین |
مجلسی با تصحیح سید حسین موسوی و شیخ علی پناه |
شرح کتاب لایحضره الفقیه از کتب معروف |
بنیاد فرهنگ اسلامی ، تهران 1393ه.ق |
|
ریاض المسائل |
سیدعلی طباطبایی |
شرح کتاب مبتصرالنافع محقق حلی |
تاریخ تألیف 1292 هـ.ق |
|
زبده البیان فی شرح آیات الاحکام |
مقدس اردبیلی |
بررسی آیات قرآن در احکام فقهی شیعه |
|
|
السرائر |
ابن ادریس حلی |
فقه شیعه |
|
|
سنن نسائی |
احمدبن شعیب بن علی بن بحرالنسائی |
احادیث و روایات (اهل سنت) |
المکتبة العلمیه ـ بیروت بی تا |
|
شرایع الاسلام |
محققّ حلی |
فقه شیعه |
مکتبة العلمیة الاسلامیه ـ تهران 1377ه.ق |
|
منع القدیر |
احمدبن محمدبن احمدالدّردیر |
فقه مالکی |
دارالمعرفه بیروت 1398 هـ.ق |
|
شرح نهج البلاغه |
ابن ابی الحدید، تحقیق از محمد ابوالفضل ابراهیم |
شرح خطبه ها و نامه های امام علی (ع) |
|
|
شرح نهج البلاغه |
محمد عبده |
شرح خطبه ها و نامه ها و سخنان امام علی |
سفارت جمهوری اسلامی ایران ـ دمشق |
|
شرح نهج البلاغه |
فیض الاسلام |
ترجمه و شرح سخنان امام علی (ع) |
چاپ آفتاب ، تهران |
|
جوامع الفقهیه |
ابن زهره |
فقه شیعه |
چاپ شده در کتاب جوامع الفقهیه |
|
الکافی |
شیخ کلینی ـ با تصحیح علی اکبر غفاری |
احادیث فقهی شیعه |
داردالکتب الاسلامیه ، تهران، 1391 ه.ق |
|
فقة الشیعه |
تقریرات درس آیت اله خوئی ، نوشته : محمد مهدی خلخالی |
فقه شیعه |
مطبعة الآدب ـ نجف اشرف |
|
قضاوت |
محمدی گیلانی ، مقدمه و پاورقی از حسین انصاریان |
دادرسی در فقه شیعه |
المهدی ـ تهران ، چاپ چهارم ، سال 1363 هـ.ش |
|
قواعد الاحکام |
علامه حلی |
فقه شیعه |
منشورات الرضی ـ قم |
|
کتاب القضاء |
میرزا حسن آشتیانی |
دادرسی در فقه شیعه ( فقه استدلالی ) |
چاپ رنگین ـ تهران |
|
کتاب القضاء |
جبیب ا... رشتی از سید احمد حسینی |
دادرسی در فقه شیعه |
دارالقرآن الکریم ـ قم 1401 هـ ق |
|
کتاب القضاء |
ضیاءالدین عراقی با حاشیه محمد مهدی معرفت |
( شرح بصرة المتعلمین ) |
چاپخانه مهر ـ قم |
|
کتاب القضاء |
تقریرات درس آیت ا... گلپایگانی توسط سیدعلی حسینی میلانی |
احکام قضاء در فقه شیعه |
مطبعة الخیام ـ قم – 1401 هـ .ق |
|
کفایة الاخیار |
تقی الدین الحصنی الدمشقی الشافعی |
فقه شافعی (شرح کتاب غایة الاختصار) |
دارالمعرفه ـ بیروت ، چاپ دوم |
|
فقه الاصول |
آخوند ملامحمد کاظم خراسانی، تصحیح میرزا محمدعلی طهرانی |
اصول فقه ( با حاشیه میرزا ابوالحسن نگینی ) |
کتابفروشی اسلامیه ـ قم |
|
کنزالعرفان فی فقه |
فاضل مقداد با حاشیه : محمد باقر شریف |
آیات الاحکام (فقه شیعه) |
مکتبة المرتضویه ـ ترهان، 1348 قـ ق |
|
المبسوط |
سرخسی |
فقه اهل سنت |
مطبعة السعاده ـ مصر ، چاپ سوم، سال 1390 هـ .ق |
|
النهایه |
شیخ طوسی |
فقه شیعه |
مکتبة المرتضویه، لاحیاء الاثار الجعفریه تهران |
|
مجمع الفائده البرهان |
مقدّس اردبیلی |
فقه شیعه (شرح کتاب ارشاد الاذهان) |
(چاپ قدیم سنگی بیش از یکهزار ص بدون شماره |
|
النافع |
محقق حلی |
فقه شیعه |
دارالکتاب العربی ـ مصر ـ چاپ مجدد مکتب مصطفوی قم |
|
مختلف الشیعه |
علامه حلی |
آراء فقهی فقهای شیعه (بصورت تطبیقی) |
مکتبه النینوی الحدیثیه، تهران ) |
|
مراه الرشاد |
عبدالله مامقانی |
فقه شیعه (به همراه کتب مرآة الکمال) |
(تاریخ تألیف 1324 ه.ق) بدون شماره صفحه |
|
مرآة العقول |
علامه مجلسی تصحیح ومقابله از سید هاشم رسولی |
شرح احادیث کتاب اصول کافی |
دارالکتب الاسلامیه ، تهران، چاپ دوم سال 1394 هـ ق |
|
مسالک الافهام |
شهید ثانی |
فقه شیعه (شرح کتاب شرایع الاسلام) |
|
|
تحریرالوسیله |
احمد فهری |
فقه شیعه (مستند تحریرالوسیله امام خمینی) |
|
|
مستند الشیعه فی احکام الشریعه |
فاضل نراقی |
فقه شیعه ( بیان دلایل و مستندات احکام فقهی) |
(قطع بزرگ، بدون شماره صفحه)
|
|
المسند |
احمدبن حنبل |
احادیث فقهی اهل سنت |
دارصادر ـ بیروت |
|
معانی الاخبار |
شیخ صدوق ـ تصحیح از : علی اکبر غفاری |
احادیث و روایات (شیعه) |
جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، سال 1361 هـ ش |
|
المعتبر فی شرح المختصر |
محقق حلی |
فقه شیعه (شرح کتاب مختصر النافع) |
مؤسسه سیدالشهدا قم، 1364 هـ.ش |
|
مؤلفین |
عمررضا کحاله |
شرح حال مؤلفین کتابهای عربی |
مکتبة المثنی ـ بیروت |
|
مفتاح الکرامه |
محمدجوادحسینی عاملی |
فقه شیعه(شرح قواعد الاحکام علامه) |
مؤسسه آل البیت ـ مشهد |
|
(الهدایه) |
شیخ صدوق |
فقه شیعه (بهمراه کتاب الهدایه) |
مکتبة الاسلامیه، تهران، 1377 هـ.ق |
|
مکارم الاخلاق |
الحسن بن الفضل الطبرسی با حاشیه محمد حسین اعلمی |
احادیث و روایات اهل بیت |
مؤسسه اعلمی ـ بیروت ، چاپ ششم ، 1392 هـ.ق |
|
العمال |
(چاپ شده بر حاشیه کتاب مسند احمد بن حنبل) |
حدیث |
چاپ آفتاب، تهران، 1376 هـ.ق |
|
من لا یحضرهُ الفقیه |
شیخ صدوق ـ به تصحیح موسوی زندی |
( یکی از چهار کتاب معروف حدیث شیعه) |
|
|
داد رسی در اسلام |
محمدحسین ساکت |
پژوهشی در روند دادرسی در اسلام |
انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد چاپ اول ، 1365 هـ ش |
|
النّهایه |
شیخ طوسی |
فتاوای فقهیه شیخ طوسی با مقدمه ای از شرح حال نویسنده |
قدس محمدی ـ قم |
|
نهایه المحتاج الی شرح المنهاج |
محمد بن احمد الرملی المنوفی ( شافعی صغیر) |
فقه شافعی |
شرکه مکتبه و مطبعه مصطفی البابی ، مصر ، 1357 هـ ق |
|
ونیل الاوطار |
محمدبن علی الشوکانی |
شرح منتقی الاخبار (احادیث پیامبر«ص») |
دارالکتب العلمیه ـ بیروت |
|
الوجیز |
ابی حامد الغزالی |
فقه شافعی (با بیان آراء دیگر مکاتب فقهی) |
دارالمعرفه ـ بیروت ـ 1399 ه.ق |
|
وسائل الشیعه |
شیح حُرّ عاملی |
جامع احادیث فقهی شیعه |
دارالحیاء الترات العربی ـ بیروت |
|
الهدایه |
شیخ صدوق |
فقه شیعه |
( این کتاب بهمراه کتاب المقنع) |
نتیجه :
از روزگاری که آدمی به زندگی اجتماعی و برقراری روابط هر چند ابتدایی روی آورد که به واسطه ی اجتماعی زیستن محدودیتهایی در بحث دادرسی به وجود آمد.
امروزه نیز بین کشورها قوانینی را برای رسیدن به حقوق دیگران تدوین می کنند. بدین منظور افرادی با شرایط خاص عهده دار این مسئولیت عظیم و خطیر می شوند. قضاوت و حکم کردن شرعاً واجب کفایی است. البته قضاوت در زمان امام معصوم از نظر شیعه مخصوص ایشان است و پس از آنها فقهای شیعه و از نظر اهل سنت هر حاکم اسلامی یا منصوب او واجمالاً می توان گفت این نظریه که اذن امام در صحت قضاء شرط لازم است وبدون اذن امام جایز نیست حتی اگربه علامت حکم کند مورد قبول فقهای شیعه و قریب به اتفاق اهل سنت است با این تفاوت که حاکم از نظر شیعه امام معصوم، و از نظر اهل سنت هر حاکم اسلامی است.
پیرامون ادعای قاضی بنا به نظر تمامی فقهای مذاهب مختلف فقهی مبنی بر انتصابش بدون گواهی و بیّنه یا استفاضه پذیرفته نیست و در شرایط کنونی از طریق رسانه های جمعی انجام می شود. ولایت وجوب قضا به واسطه ی وقوع نزاع در میان انسانها که اجتناب ناپذیر است بلحاظ آیات و روایات اجماع مورد قبول فرق اسلامی است.
در مورد شرایط قاضی اکثر فقهای اسلامی صفاتی علاوه بر بلوغ، عقل، مردبودن، ایمان، عدالت، حلال زادگی بنابراجماع و قدرت نوشتن، آزاد بودن، بینایی، شنوایی، گویایی، دارا بودن حافظه بر شرایط اجتهاد در احکام شرعیه، اصول فقه، علم صرف و نحو و لغت و منطق تأکید کرده اند.
در باب علم و اجتهاد علیرغم نظریّات متعدد قدر جامع از این شرط که مورد اتفاق جمیع حقوقدانان و فقهای مکاتب فقهی است آنکه قضاء و حکم در دعاوی بایستی بر اساس حکم الهی و شرعی باشد « و من لم یحکم بما انزل الله فاولئک هم الکافرون» و به طور کلی نتیجه ی نهایی نظریات امامیه و اهل سنت نشان می دهد که قاضی نمی تواند با تکیه بر علم خود و تشخیص شخصی به داوری بپردازد و در باره ی اجتهاد، در هر صورت تمامی فقها چه آنانکه اجتهاد در قاضی را شرط دانسته و یا کسانیکه سخن از عدم اشتراط اجتهاد را گفته اند در این معنا وحدت نظر دارند که قاضی بایستی به احکام شرعی که در قضاء مورد ابتلاست عالم بوده و قضاء جاهل جایز نیست.
پیرامون رجولیت و مرد بودن قاضی فقهای شیعه صراحتاً فتوا به صحت قضاء زن نداده اند و از میان مکاتب معتبر فقهی اهل سنت فقه شافعی و مالکی و حنبلی مرد بودن قاضی را از جمله شرایط لازم دانسته و قضاء زن را جایز نمی دانند.
در باره ی اوصاف دیگر قاضی از قبیل بینایی و حافظه و توانایی بر خواندن و نوشتن تفاوتهایی که در چگونگی بحث بین فقهاء و شیعه و اهل سنت می توان یافت اینکه در فقه شیعه عمدتاً تکیه بر نیروی حافظه و قدرت بر ضبط ذهنی مسائل و غلبه بر حالت نسیان و فراموشی است و نیز شنوایی و بینایی، در حالیکه در فقه اهل سنت شرایط مذکور مستقلاً و بر اساس قیاس و استحسان مطرح گردیده و متعرض شرط داشتن نیروی حافظه و ضبط نشده اند.
با توجه به تقسیم بندی قضاء به تنصیب و تحکیم به طور کلی فقهای شیعه قضاء تحکیم را جایز و فقهای اهل سنت نیز به جز یکی از دو قول شافعی عموماً مشروعیت آن را جایز می دانند.
Abstract
Because of the basic inference of the juridical orders in shi’a fegh with care of definiteness Emam’s narrations is different between sonni’s Sources
so it has been cared about shi’s jurisprudents views separately first and then we did about Sonni’s jurisprudentُs views.
It has been tried to bring the most famous and greatest views of jurisprudents from the ready books of them.
Before entrance to the mainly dispute “judge stipulations” we talked about the basic disputes, like the word of judge , looking to the judgment in Islam, relation between judgment and Leader’s duty, how to appointment the judge in absent time of Imam in view of shi’a and Sonni too.
We have discussed also about the confirmation ways of judge’s guardianship.
Then we have contined with the main subject “judge stipulations” , we noticed more about three items including justice, practice of divine (Ejtehad) and male judge.
Through the different stipulation’s judge it has been discussed a bout appointment judge and fortification judge, difference between arbitration and judgment , Running rule in Iran and the total Result of subject at the end additions are short introduction of the ulema and the table of sources.
1-1-بیان مسئله :
اسلام به عنوان دین برتر وتضمین کننده حیات وتکامل بشری به تمام زوایا وخواستهای انسان پرداخته تا نیازهای اورا در هر مقطع زمانی و مکانی پاسخ گو باشد.
چشم انداز اسلام در مقوله قضاء ریشه در اعماق فلسفه اسلام دارد که نظام هستی را برمبنای عدل و داد می داند « قاممت السموات والارض بالعدل ».
دراسلام بحث از حل وفضل منازعات واجرای عدل وداد هرگز مستقل ومجردد از بحث شرائط و اوصاف کیسکه اجرای آن را بعهده دارد مورد بررسی قرارنگرفته بلکه این دومکمل یکدیگر بوده ومشروعیت قضاء رافراهم می سازند و این دورکن عبارتند از :
1- اهلیت قاضی به لحاظ احراز شرایط ویژه آن
2- مطابقت احکام صادره با قوانین الهی
وبهمین منطور است که در اسلام هر گاه فردی واجد شرایط دادرسی نباشد هرجند به عدل و داد حکم نماید گماردن و ی در منصب قضاء حرام وقبول اونیز گناه و بردن دعاوی ازسوی مسلمانان در محکه او نیز حرام می باشد .
1-2-اهمیت وهدف تحقیق
کثرت روبه تزاید جمعیت ، ارتباطات دقیق و ظریف و لحظه ای انسانها، حرف وشغلها وتخصصهای مختلف ، نیاز انسانها به یکدیگر در عرصه های گوناگون وتعاملات انسانها با یکدیگر و... طبیعتاً اصطکاک هایی رابه وجود می آورد که به جهت رعایت اصول عدالت اجتماعی و ایجاد آرامش زندگی آحاد وجامعه ، ضروری است علاوه بررعایت قوانین با متخلفان از آن برابر ضوابط رفتار شود .
پرواضح است که در این راستا علاوه بر احکام وضوابط عاملان ایجاد عدالت ومجریان امر یعنی قضات باید دارای شرایط ویژه باشند تا هرچه بیشتر جامعه از کج روی ها و هرج ومرج وبی قانونی مصون بماند .
علاوه برموارد فوق هدف از انتخاب این موضوع این نکته است که طرح آراء مختلف فقها و مکاتب فقهی نه تنها زمینه وبهانه تشدید اختلافات مذهبی نبوده برعکس ارائه تطبیقی نظریات گوناگون فقهی در جوی سالم کوششی است در جهت یافتن دیدگاههای فقهی مشترک ودستیابی به علل واقعی اختلاف آراء، از سوی دیگر طرح موضوع شرایط قاضی در اسلام به عنوان مسئله روز ومورد ابتلاء جوامعی است که عزم اجرای احکام الهی را نموده اند ولی می تواند راهگشای نیازمندیهای قضائی گردد .
گستردگی عالم اسلام ونیاز جامعه اسلامی به دادرسی ا زدیدگاه فرق مختلف اسلام ونظرات فقها پیرامون موضوعات مختلف اهمیت بحث را جهت دانش بیشتر ورسیدن به ایده های برتر جهت پیشبرد امر قضاء ونیز شرایط قاضی که درحقیقت بعد ازاحکام قوانین رکن رکین امر دادرسی در اسلام است مطرح می سازد .
1-3-سوال مورد تحقیق
1- شخصی با احراز چه شرایطی می تواند برمسند قضاوت بنشیند .
2- مشروعیت وثبوت قضاء دراسلام
3- انتصاب قاضی از دیدگاه امامیه واهل سنت
4- انتخاب وگماردن قاضی ازنظر امامیه واهل سنت
5- اجتهاد ازدیدگاه امامیه واهل سنت
6- قضاء تنصیب وتحکیم
7- قضاء تحکیم ازدیدگاه امامیه واهل سنت
8- شرایط قاضی در حقوق موضوعه
1-4-فرضیه :
دادرسی یکی از مهمترین وظایف انبیاء الهی و اوصیاء آنان بوده و شخصاً به حل و فصل دعاوی مردم وستاندن حقوق ایشان پرداخته اند .
بدیهی است که بموازات اهمیت وارزشی که مقام دادرسی در اسلام دارد . شرایط و ویژگیهای کسی که امر دادرسی رابه عهده میگیرد نیز اهیمت یافته وبدین سبب دربینش اسلامی هرگز نمی توان سرنوشت امور قضائی و حل وفصل دعاوی که در حقیقت اجرای عملی وعینی احکام الهی است رابدست نا اهل سپرد وتعریف قضاء در شرع ولایت برصدور حکم است واز ناحیه کسی است که حائز شرائط فتوا باشد .
قاضی باید متصف به اسلام ( ایمان ) علم ، اجتهاد ، عدالت ، رجولیت ، دارای حافظه، بینائی – شنوائی ، توانستن برکتابت ( خواندن ونوشتن ) باشد وتمام این صفات مورد نظر واتفاق اسلام می باشد .
1-5-تعریف واژگان :
قضاء : واژه ای است عربی ، اصل آن قضائی بوده است و جمع آن اقضیه می باشد ودر فارسی به داوری وحکم ترجمه شده است.
استفاضه : در لغت به معنای جریان وانتشار وشیوع آمده است ، " افاض السیل" سیل جاری شد .استفاض الحدیث، یعنی خبر شایع ومنتشر شد ، ودر اصطلاح علم حدیث به خبری که بیش از سه نفر آن را نقل کند که موجب صحت یا اطمینان قریب به یقین گردد اما به حد تواتر نرسد .
بینه : شاهد عادل
اجتهاد : در مفردات راغب به دو نحو آمده است الجهد بافتح ج یعنی مشقت وسختی وباضم آن یعنی کوشش گسترده و وسیع به اندازه طاقت
مجتهد مطلق : طبق نظر وفتوای خود عمل کند و تقلید ا زدیگری بر او حرام است
مجتهد متجزی : برخی از احکام را از ادله استنباط کند وبرخی رانتواند
رجولیت :یعنی مرد بودن مذکر بودن .
قاضی تنصیب : که از ناحیه امام وحکومت باشد قاضی التنصیب
قاضی تحکیم : هرگاه طرقین نزاع برحکمت و داوری فردی رضایت دهند قاضی التحکیم .
1-6-محدودیتها :
علم وتکنولوژِ باهمه توان وپیشرفتهای موجود به کمک بشرآمده تا نیازهای مادی ومعنوی خود را سریعتر از گذشته وبارعایت زمان انجام دهد وبی بعضاً مشاهده میشود باپیشرفت دنیای رایانه و دیجیتال بهره مندی از این فناوری عام شمول وهمگانی نگردیده .
کسب منابع وکتب مورد نیاز برای تهیه این رساله از این قاعده مستثنی نبوده و طبیعتاً ممکن است عدم وجود یک بایگانی رایانه ای فقهی مرجع ودیگر متون موجب کندی کار و کاهش کیفیت پژوهش گردد ولی با تلاشها همه جانبه ای که انجام شد وباعنایات خداوند متعال وراهنمایی اساتید بزرگوار توفیق تهیه این رساله حاصل گردید .
1-7-پیشینه تحقیق
دادرس از عمده ترین مسئولیتها خلفا وائمه وحکام اسلامی بوده .وحتی در بینش کسانیکه معتقد به ولایت فقیه در زمان غیبت امام نمی باشند نیزداد رسی از وظایف فقهای شیعه در زمان غیبت بوده وولایت وی در امور قضائی ورسیدگی به مرافعات و مخاصمات واجرای حدود الهی از جمله مسئولیتهای است که مورد اتفاق نظر و اجماع تمامی فقهای شیعه می باشد و فقهای اهل سنت دادرسی را از اهم وظایف حاکم و والی مسلمین دانسته اند فلذا به واسطه اهمیت بالائی که مقام دادرسی دارد به موازات آن شرایط و ویژگیهای کسی که امر دادرسی و قضاوت را به عهده دارد اهمیت یافته تا جائی که اگر چنانچه فردی آگاهی به احکام وقوانین قضاء را داشته باشد اما اهلیت آنرا نداشته باشد گماردن او به منصب قضاء جایز نیست و به همین سبب فقها قبل ازآداب قضاء به بیان شرایط و اوصاف قاضی پرداخته اند .
تاکید اسلام برضرورت اتصاف قاضی به شرایط و ویژگیهای خاص یکی از مسائلی است که سبب امتیاز نظام حقوقی اسلام باسایر نظامهای حقوق جهان به ویژه در زمان معاصره گردیده است .
1-8-روش تحقق :
پژوهش حاضر به جهت اسنادی بودن رش کتابخانه ای و مطالعاتی را در پیش گرفته و پس ازفیش برداری و رجوع به منابع معتبر فرق مختلف برای بررسی مقایسه ای به تدوین فصول پژوهش پرداخته است .
2-1-بررسی واژه قضاء:
قضاء واژه ای است عربی، اصل آن قضایٌ بوده است که به خاطر قاعده صرفی یای بعد از الف تبدیل به همزه شده و جمع آن اقضیه می باشد، واژه قضیه نیز به معنای حکم آمده که جمع آن قضایا است.
واژه قضاء در فارسی به داوری، دادرسی و حکم ترجمه شد و در کتب فقهی احکام قضا را تحت عنوان کتاب القضاء، کتاب القضایا، کتاب القضیه، آداب القضاء و ادب القاضی می توان یافت.
عده ای از فقهاء معنای عرفی قضاء را معادل معنای لغوی آن یعنی حکم گرفته اند و گروه دیگر از آن به " ولایت بر حکم" یا " الزام به حکم" تعبیر نموده اند.
مهمترین تعاریفی که از قضا در کتب فقهی شیعه و اهل سنّت آمده بدین شرح است:
الف: شهید اول : " ولایه شرعیه علی الحکم فی المصالح العامّه مِن قِبَلِ الامام" .[1]
ب : شهید ثانی : " القضاء ای الحکم بین النّاس" .[2]
ج : مقدس اردبیلی: " القضاء ولایة عامة بالنّیابه عن النّبی اوالامام عموماً اَوخصوصاً" .[3]
د : میرزا محمد حسن آشتیانی : نیز همانند شهید ثانی و صاحب جواهر الکلام تعریف قضا رابه " الحکم بین النّاس" بهتر از سایر تعاریف دانسته است. [4]
هـ : امام خمینی (ره) : " القضاء و هوالحکم بین النّاس ارفع التّنازع بینَهُم" .[5]
و: دکتر جعفر لنگرودی: " حکم قاضی بیان کننده در مورد مسائلی است که احراز کرده است خواه امور کیفری باشد یا نباشد" .[6]
ز: احمدبن محمدبن احمد الدردیر (مالکی): "( القضاء) فی الشّرع هو حکم حاکم او محکّم بامرٍ ثَبتَ عنده : کدینٍ و حبسٍ و قتلِ و جرحٍ و ضربٍ و سَبٍّ و ترک صلوة و نحوها، وقذف و شرب و زنا و سرقة و غضب و عداله و ضدّها و ذکوره و انوثه و موت و حیاه و سفهٍ و رشد و کبر و نکاح و طلاق و نحو ذلِک لیرتّب علی ما ثبَتَ عندهُ مقتضاهُ او حکم بذلک المقتضی".[7]
ح: " القضاء ... شرعاً ، فصل الحضومات و قطع المنازعات" (حنفی).[8]
لغت شناسان برای واژه قضاء معانی گوناگونی ذکر کرده اند، نویسنده کتب فقهی: " جواهرالکلام" به نقل از اهل لغت ده معنای قضاء را بشرح زیر شمرده است و برای هر یک نیز شواهدی از آیات قرآن مجید آورده:
" حکم، علم، اِعلام، قول، حتم، امر، خلق، فعل ، اتمام و فراغ" .[9]
صاحب کتاب نفیس " وجوه القرآن" با استناد و استشهاد آیات کریمه، کاربرد قضاء را در قرآن بر سیزده وجه دانسته، وی علاوه بر معانی فوق الذکر وجوه دیگری همچون : منیه = مرگ، قتل = کشتن، فصل = جدا کردن و اداء برای واژه قضاء برشمرده است.[10]
آیا واژه قضاء مشترک لفظی است بین معانی ذکر شده؟ چنانکه نویسنده کتاب " بُلغه السالّک" بر آنست[11] یا آنکه قضاء در اصل برای یک یا چند معنای محدود همچون حکم، فراغ و اتمام وضع شده و استعمال آن در دیگر معانی از باب اشتراک در معنا می باشد و اینکه آن معنای اصلی کدامیک از معانی مذکور می باشد و همچنین در بیان رابطه معنای لغوی با معنای اصطلاحی قضاء میان فقهاء اختلاف نظر وجود دارد.[12]
بهر حال مشهورترین معنای لغوی قضاء حکم است که با معنای اصطلاحی آن نیز مناسبت تام دارد.
2-2-دادرسی در اسلام :
یافتن تاریخ و مبدأ مشخصی برای توجه بشر به امر دادرسی کار آسانی نیست و می توان گفت دقیقاً از روزگاری که آدمی به زندگی اجتماعی و برقراری روابط ، هر چند به شکل ابتدایی و ساده روی آورد، این واژه نیز در فرهنگ حیات بشری پدیدار گردید، اجتماعی زیستن حتی در ابتدایی ترین نوع خود مستلزم پذیرش محدودیتهایی است که بدون آن برقراری رابطه با دیگران و تشکیل اجتماع امکان ناپذیر است.
محدودیتها خواه صرفاً نتیجه نیاز بشر و حکم عقل و سایر انگیزه های آدمی باشند و خواه حاصل پیام و راهنمایی پیامبران و حاملان وحی الهی، در عمل و اجرا همواره بصورت صحیح و کامل رعایت نشده اند، پایبند نبودن به تعهدات و مسئولیتهایی که لازمه حیات اجتماعی است از سوی برخی از عناصر و ارکان تشکیل دهنده اجتماع یعنی آدمیان و نادیده انگاشتن مرزها و تعرض به حقوق دیگران نیز از بدو پیدایش روابط اجتماعی در میان انسانها آغاز گردیده و تا به امروز ادامه دارد. ( اشاره به داستان هابیل ، قابیل ودرگیری آن دو)[13]
اعتقاد به مبدأ هستی و خدا و تبیین نظام خلقت بر اساس بینش دینی و به دنبال آن پذیرش ایدئولوژی یعنی مجموعه ای از حقوق، تکالیف و مقررات که فرد را در مقابل خود، دیگران و خدای خود متعهد ساخته ، مرزها و محدودیتهای دیگری را فراروی آدمیان قرار داده که تخطی از آن، تعرض به حدود الهی و به همان میزان انحراف و دوری از مسیر تکامل و رشد فرد تلقی می گردد.
[1] - الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه ص 168.
[2] - الروضة البهیّة فی شرح اللمعة الدمشقیه 3/61.
[3] - شرح ارشاد الاذهان، اول کتاب القضاء
[4] - کتاب القضاء ص 2
[5] - تحریر الوسیله 2/535
[6] - دائرة المعارف علوم اسلامی 2/990
[7] - شرح الصغیر ـ حواشی کتاب بُلغة المسالک 2/ 329
[8] - حاشیه ابن عابدین برکتاب تنویر الابصار 4/309 ،
[9] - شیخ محمد حسن نجفی: جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام ، ج 40 ص 7.
[10]- ابوالفضل جُیَش تفلیسی : وجوه قرآن، ترجمه دکتر مهدی محقق، ص 225-239.
[11] - شیخ احمد بن محمد الصّاوی المالکی: بُلغة السالک لاقرب المسالک 2/552:" هومن المشترک اللّفظی کعین"
و همچنین محمد بن اسماعی الکحلانی الصنعانی نویسنده کتاب " سبل السلام" 4/115 ـ بر همین نظر است.
[12] - برای بررسی بیشتر به کتابهای " مسالک الافهام فی شرح شرایع الاسلام" شهید ثانی، ج 2 اول کتاب القضاء و جواهرالکلام شیخ محمد حسن نجفی ، ج / 7 و 8 و کفایة الاخبار، تقی الدین ابی بکر، 1/157 و حاشیه ابی الضیاء شبراملسی بر کتاب نهایة المحتاج الی شرح المنهاج ـ 8/224 و کتاب قضاء در اسلام : محمد سنگلجی ص 15 مراجعه شود.